राजर्षी शाहू महाराज – आर्थिक समतेचे प्रणेते!
150 व्या जयंतीनिमित्त घेतलेल्या त्यांच्या कार्याचा मागोवा!
निपाणी नगरी प्रतिनिधी (26)
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांनी अर्थकारणाचा अत्यंत बारकाईने अभ्यास केला होता. समाजातील सर्व घटकांना सामावून घेणारे त्यांचे आर्थिक विकासाचे धोरण होते. सामाजिक पातळीवरील विषमता कमी करण्यासाठी जसे राजर्षींनी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले; तसेच प्रयत्न त्यांनी आर्थिक समता प्रस्थापित होण्यासाठीही केले. त्यांच्या मुलगामी प्रयत्नांतूनच कोल्हापूर जिल्हा आर्थिकदृष्ट्या आजही समृद्ध आहे.
———————————————————————
1894 ते 1922 या काळात कोल्हापूरचे छत्रपती शाहू महाराज हे एक प्रजाहिततत्पर पर धाडसी समाज सुधारक व बहुजन समाजाच्या उद्धारासाठी झटणारे एक राजे म्हणून चालू शतकात फार गाजले. प्रजेच्या कल्याणासाठी आपली सत्ता राबवली. कोल्हापूर संस्थांनात त्यांनी आपले कार्य केले. परंतु त्यांचा परिणाम मात्र दूरवर संपूर्ण महाराष्ट्रात पोहोचला. राजर्षी शाहू यांनी आपल्या प्रजाजनांच्या आर्थिक भरभराटीसाठी आधुनिक अर्थशास्त्राच्या नानाविध महत्त्वाच्या क्षेत्रात भव्यदिव्य कामगिरी बजावली. कोल्हापूर संस्थानचा संपूर्ण कायापालट करण्याचे श्रेय महाराजांच्या कडे जाते. महाराजांनी काळाच्या ज्या चौकटीत काम केले ती चौकट महत्त्वाची आहे. ज्या पार्श्वभूमीवर त्यांनी कार्य केले ती विसरून चालणार नाही. महाराजांचा आर्थिक विचार आणि कृती हे जवळजवळ समांतर रेषेत एकाच दिशेने धावत होते. यामुळे महाराजांच्या आर्थिक कामगिरीची उंची उंचावते यात काहीच शंका नाही. आर्थिक विकासाला चालना देण्याच्या उद्देशाने त्यांनी अनेक प्रगतिशील उपाय सुरू केले.
सामाजिक सुधारणा आणि सक्षमीकरणासाठी छत्रपती शाहू महाराजांच्या सर्वात उल्लेखनीय योगदानां पैकी एक म्हणजे सामाजिक न्याय आणि समतेची त्यांची बांधिलकी. जाती व्यवस्थेतील अन्याय ओळखून त्यांनी मागास जातीच्या उन्नतीसाठी पथदर्शी धोरणे राबवली. विशेषता उपेक्षित समुदायासाठी शाळा आणि महाविद्यालय स्थापन करण्यास त्यांना शिक्षणाची संधी दिली. शिक्षणावरील या भरामुळे दीर्घकालीन सामाजिक आर्थिक सशक्तीकरणाचा पाया घातला गेला. ज्यामुळे मागास जातीतील व्यक्तींना उत्तम उपजीविका मिळवता आली आणि प्रदेशाच्या विकासात अर्थपूर्ण योगदान दिले. याचबरोबर विशेषतः महिलांच्या सक्षमीकरणावर भर दिला. महाराजांनी महिलांची स्थिती सुधारणाच्या उद्देशाने त्यांच्या शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे आणि सामाजिक आर्थिक क्रियाकलापांमध्ये त्यांच्या सहभागास प्रोत्साहन देणे अशा उपक्रमांना पाठिंबा दिला. एकूणच कोल्हापूर जिल्ह्याच्या सामाजिक विकासात छत्रपती शाहू महाराजांचे योगदान मोठे आणि परिवर्तनकारी होते. त्यांची पुरोगामी धोरणे आधुनिक भारतातील सामाजिक सुधारणा आणि सर्वसमावेशक शासनासाठी प्रेरणा देत आहेत.
आर्थिक विकास वृद्धीसाठी शाहू महाराजांनी कृषी उत्पादकता सुधारण्यासाठी जमिनीचे न्याय वितरण सुनिश्चित करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण जमीन सुधारणा सुरू करण्यात आल्या. जमीनदाराच्या शोषणात्मक प्रथा नष्ट करण्याचे उद्देशाने त्यांनी धोरणे अमलात आणली आणि त्याद्वारे शेतकरी समुदायांना सक्षम बनवले. या सुधारणामुळे केवळ कृषी उत्पादनाला चालना मिळाली नाही तर ग्रामीण लोकांमध्ये मालकीय आणि स्थिरतेची भावना देखील वाढली.
शाहू महाराज हे औद्योगिकीकरणाचे कट्टर पुरस्कर्ते होते. त्यांनी कोल्हापुरात उद्योगांच्या स्थापनेला प्रोत्साहन दिले. वस्त्रउद्योग, साखर आणि अभियांत्रिकी यासारख्या क्षेत्रावर लक्ष केंद्रित केले. त्यांच्या धोरणामुळे गुंतवणूक आणि उद्योजकता आकर्षित झाली. ज्यामुळे जिल्ह्याच्या आर्थिक समृद्धीला हातभार लावणारा औद्योगिक पाया उदयास आला.
त्यांनी आपल्या कारकिर्दीत कोल्हापुरातील पायाभूत सुविधांच्या विकासाला आणि नागरी नियोजनाला प्राधान्य दिले. महाराजांनी रस्ते पूल आणि सार्वजनिक इमारती बांधून शहराच्या पायाभूत सुविधांचे आधुनिकरण केले. या विकासामुळे केवळ जिल्ह्यातील कनेक्टिव्हिटी वाढली नाही तर व्यापार आणि वाणिज्य सुलभ झाले. कोल्हापूरच्या आर्थिक विकासाला आणखी प्रभावी चालना मिळाली.
छत्रपती शाहू महाराजांच्या पुरोगामी धोरणाचा आणि दूरदर्शी नेतृत्वाचा कोल्हापूर जिल्ह्यावर कायमचा प्रभाव पडला. सामाजिक न्याय, शिक्षण, जमीन सुधारणा आणि औद्योगिक विकासावर त्यांनी भर दिल्याने अधिक सर्व समावेशक आणि आर्थिकदृष्ट्या दोलायमान समाजाची पायाभरणी झाली. त्यांच्या सुधारणांचा वारसा या प्रदेशाच्या सामाजिक-आर्थिक विकासामध्ये प्रतिध्वनीत होत आहे. सांस्कृतिक वारसा आणि आर्थिक गतिमानतेचे केंद्र म्हणून त्यांची ओळख निर्माण करत आहे.
शेवटी, छत्रपती शाहू महाराजांची कारकीर्द हे कोल्हापूर जिल्ह्यासाठी परिवर्तनाचा काळ होता. ज्यात अभूतपूर्व सामाजिक आर्थिक विकास आणि प्रगतशील सुधारणांचा समावेश होता. शाश्वत विकासाला चालना देण्यासाठी सर्व समावेशक वाढ आणि सक्षमीकरणाच्या महत्त्वावर जोर देऊन त्यांच्या दूरदर्शी दृष्टिकोन पिढ्यांना प्रेरणा देत आहे. त्यांची कारकीर्द किती लाभदायक झाली हे पाहायचे असेल तर कोल्हापूरला आवश्यक भेट द्यावे. या राजकर्त्याने आपल्या डोळ्यासमोर कार्यासंबंधी काही विशिष्ट ध्येय ठेवली होती. त्यांच्या मध्ये ती ध्येय प्राप्त करून घेण्याची पात्रता होती व बळही होते. राजर्षी शाहू यांनी समाजातील शेवटच्या घटकाच्या आर्थिक स्थितीचा विचार केला होता. सर्वसामान्य शेतकरी, कष्टकरी, मजूर, महिला आदी घटकांना सामावून घेण्यासाठी त्यांनी आर्थिक विकासाच्या नव्या वाटा चोखाळल्या. शेतीला केंद्रस्थानी मानून त्यांनी नवी अर्थरचना तयार केली. या अर्थरचनेतूनच आज कोल्हापूर जिल्ह्यातील अर्थकारण आणि समाजकारण समृद्ध झाले आहे. कोल्हापूर जिल्ह्याच्या समृद्धीचे आणि आर्थिक विकासाचे श्रेय म्हणूनच निर्विवाद राजर्षी शाहू यांच्याकडे जाते.
सुजाता सखाराम कोळी
संशोधक, अर्थशास्त्र अधिविभाग, शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर
